پتوز چیست؟
پتوز (به انگلیسی: Ptosis) یا افتادگی پلک به وضعیتی گفته میشود که پلک بالایی چشم بیش از حد «پایین» قرار گرفته باشد — به طوری که گاهی حتی بخشی از مردمک چشم را بپوشاند.
این افتادگی ممکن است یک چشم را درگیر کند (پتوز «یکطرفه») یا هر دو چشم را (پتوز «دوطرفه»). در ادبیات پزشکی گاهی از اصطلاح «بلفاروپتوز» نیز برای همین وضعیت استفاده میشود.
اگر پلک افتاده خفیف باشد، ممکن است فقط ظاهر را تحت تأثیر قرار دهد. اما اگر شدید باشد، میتواند مسیر دید را مسدود کند و باعث تاری دید، خستگی چشم، یا حتی اختلال بینایی شود.
در کودکان اگر پتوز مادرزادی باشد و درمان نشود، ممکن است باعث مشکلات بینایی (مثل تنبلی چشم) شود.
انواع پتوز یا افتادگی پلک و علتها
در این بخش انواع مختلف پتوز و عواملی که میتوانند باعث آن شوند را بررسی میکنیم.
- پتوز مادرزادی: فرد از بدو تولد با آن متولد میشود. این نوع معمولاً ناشی از نقص در رشد عضلهای است که پلک را بالا میبرد.
- پتوز اکتسابی (کسبشده): در طول زندگی ظاهر میشود. علت آن میتواند ضعیف شدن عضلات پلک، آسیب عصبی، یا تغییرات ساختاری پلک باشد.
- پتوز آپونوروتیک (آپونوروتیک / پیری-مربوط): در سنین بالاتر، با ضعیف شدن بافت و عضلات پلک و گاهی پوست اضافی، پلک کمتر قادر به نگه داشتن وضعیت طبیعی خود است.
دلایل و عوامل مؤثر در افتادگی پلک
دلایل متعددی میتوانند باعث پتوز شوند. از جمله موارد زیر :
- ضعف یا نقص در عضله «levator»: ضعف در این عضله که وظیفه بالابردن پلک را دارد.
- آسیب عصبی: اختلال در عصبهایی که عضله پلک را کنترل میکنند. مثلاً در برخی اختلالات عصبی یا بعد از جراحی / تروما
- بیماریهای عضلانی یا نوروموسکولار (مثل میاستنی گراویس): در این حالت ارتباط بین عصب و عضله مختل میشود.
- افزایش سن: باعث ضعف عضله یا بافتهای نگهدارنده پلک میشود (پتوز آپونوروتیک).
- آسیب یا تغییرات پس از جراحی چشم: گاهی پس از عملهایی مثل آب مروارید، لیزیک یا … ممکن است پلک دچار پتوز شود.
علائم و نشانههای افتادگی پلک
در این بخش نگاه میکنیم به اینکه فرد مبتلا به پتوز ممکن است چه نشانههایی داشته باشد. برخی نشانهها بصری و برخی دیگر عملکردی است که در ادامه به آنها میپردازیم.
- افتادگی پلک بالا : پلک طوری پایین آمده که بخشی از چشم یا مردمک را بپوشاند.
- نامتقارن بودن پلکها: گاهی یکی از پلکها بیشتر از دیگری دچار افتادگی است.
- چین خوردگی یا نبود تقارن: گاهی دو چشم در خط پلک و پوست بالای چشم تقارن ندارند.
- کاهش میدان دید یا تاری دید: اگر افتادگی پلک شدید باشد و مردمک را بپوشاند.
- خستگی چشم یا سردرد: به خصوص اگر پلک مجبور باشد برای باز نگه داشتن چشم تلاش کند.
- در کودکان: احتمال بروز «تنبلی چشم» (آمبلیوپی) اگر پتوز شدید بوده و درمان نشود.
پزشک چگونه افتادگی پلک را تشخیص میدهد؟
قبل از هر درمان، لازم است وضعیت دقیق چشم توسط متخصص بررسی شود. ابتدا باید معاینه بالینی انجام شود. چشمپزشک پلک و ماهیچههای آن را معاینه میکند و میزان افتادگی پلک و تأثیر آن بر میدان دید و تقارن را بررسی میکند.
در صورت لزوم نیز ارزیابی عضله و عصب نیز انجام میشود (اگر احتمال اختلال عصبی یا عضلانی وجود دارد). در کودکان نیز بررسی رشد بینایی و اطمینان از عدم بروز آمبلیوپی یا سایر عوارض جانبی.
چگونه باید افتادگی پلک یا پتوز را درمان کرد؟
درمان پتوز به عوامل مختلفی بستگی دارد: سن بیمار، شدت افتادگی، علت (عضلانی؟ عصبی؟ پیری؟) و اثر آن بر بینایی. در ادامه گزینههای رایج را بررسی میکنیم.
درمانهای غیرجراحی افتادگی پلک یا پتوز
درمان افتادگی پلک به روش غیرجراحی برای بیمارانی که اختلال چندانی در عملکرد بینایی آنها ایجاد نشده و دچار نوع خفیف این عارضه هستند، توصیه میشود. این روشها عبارتند از:
- تجویز قطره چشم: نوعی قطره چشم که حاوی اکسی متازولین هیدروکلراید است برای درمان پتوز اکتسابی کاربرد دارد. این قطرهها که در درمان افتادگی پلک ناشی از بوتاکس نیز کاربرد دارند، با ایجاد انقباض سریع در عضله پلک، وارد عمل میشوند.
- عینکهای تخصصی (عصای پتوز) برای تقویت چشم: این عینکها بخش کوچکی همراه خود دارند که در قاب عینک تعبیه میشود و پلک را در جای درست خود نگه میدارد. این نوع عینک در دو نوع: عینک قابل تنظیم و عینک تقویت شده در بازار موجود است. نوع اول به یک طرف قاب عینک وصل میشوند و در نوع دوم در دو طرف قاب عصا را داریم. این روش درمان برای بیماران مبتلا به دیابت یا فشار خون بالا که انجام جراحی در آنها ریسک بالایی دارد، بسیار مناسب است.
- دارو: با تجویز دوزهای روزانه دارو اکسی متازولین، عضله بالابرنده را تقویت کرده و عملکرد آن را بهبود میدهند.
- مراقبت و پیگیری منظم: در مواردی که افتادگی خفیف و ثابت است و مشکلی برای بینایی ایجاد نمیکند، ممکن است صرفاً تحت نظر متخصص باشید.
درمان جراحی در موارد متوسط تا شدید
در انواع پتوز اکتسابی و پتوز آپونوروتیک که در اثر افزایش سن ایجاد میشود، معمولا پزشک جراحی زیبایی بلفاروپلاستی را برای بالا بردن پلک پیشنهاد میدهد. این جراحی به صورت سرپایی و با یک بی حسی موضعی انجام میشود و اصلا جای نگرانی ندارد. علت انتخاب بیحسی موضعی در این جراحی، بررسی موقعیت پلک در شرایط بیداری و چشمان باز بیمار است. تحت این شرایط تنظیم موقعیت ایستایی پلک با دقت بالاتری انجام میشود.
انواع جراحی بلفاروپلاستی
بلفاروپلاستی در حالت کلی یک عمل زیبایی است که به بهبود شکل ظاهری و زیبایی پلک منجر میشود. این جراحی زیبایی برای درمان افتادگی پلک پتوز انواع مختلفی دارد که عبارت است از:
بلفاروپلاستی پلک بالا
در بلفاروپلاستی پلک بالا برای درمان افتادگی پلک پتوز، با دستکاری عضله بالابرنده Levator موقعیت مناسب قرارگیری پلک را تنظیم میکنند. سپس با بریدن پوست و بافت اضافی پلک بالا ظاهری زیبا و شاداب به پلک بیمار میدهند. در این روش باید میزان آسیب به عضله بالابرنده درست ارزیابی شود، چرا که در صورت ضعف بیش از حد عملکرد این عضله، نیاز به روشهای جراحی دیگری برای بهبود محل قرارگیری پلک خواهیم داشت.
بلفاروپلاستی پلک پایین
بلفاروپلاستی پلک پایین برای ایجاد شکل طبیعی و زیبا در پلکها و از بین بردن پف، چین و چروک یا حذف کیستهای زیرپوستی انجام میشود.
بلفاروپلاستی هم زمان پلک بالا و پایین
در این روش بسته به صلاحدید پزشک متخصص و ترجیح بیمار، برای بهبود موقعیت کلی چشم و ایجاد توازن در زیبایی صورت، هر دو پلک مورد جراحی قرار میگیرد. انتخاب هر یک از روشهای درمان افتادگی پلک پتوز، بسته به شرایط و نیاز بیمار و با بررسی همهجانبه گزینههای درمان توسط پزشک، انجام میشود.
عواقب جدی نگرفتن درمان افتادگی پلک پتوز
در تمامی انواع پتوز باید به فکر انتخاب روشی برای درمان بود؛ چرا که بیتوجهی به این موضوع میتواند منجر به بروز عوارض دیگری شود. برخی از آنها عبارتند از:
- آستیگماتیسم: وقتی به دلیل افتادگی پلک پتوز، پلک به پیشانه چشم شما فشار وارد میکند، شکل چشم را تغییر میدهد. این فرآیند به تدریج میتواند باعث اعوجاج بینایی شما شود (دید شما ممکن است کشیده یا موجدار شود).
- تنبلی چشم: افتادگی پلک پس از تبدیل به آستیگماتیسم یا سایر عیوب انکساری، به مرور زمان امکان تبدیل به آمبلیوپی یا تنبلی چشم را دارد.
- حالت چانه رو به بالا: وقتی کودک شما مجبور است چانه خود را به سمت بالا دهد تا بتواند جلوی خود را ببیند، دچار مشکلات گردن، سفت شدن عضلات پیشانی و تاخیر در رشد خواهد شد.
انتخاب روش درمان بر اساس شرایط بیمار
تصمیم درباره اینکه کدام روش مناسب است بستگی به فاکتورهای زیر دارد:
عوامل موثر روی انتخاب درمان
- شدت افتادگی: افتادگی شدید که بر بینایی تاثیر دارد جراحی ترجیح داده میشود.
- سن بیمار: برای کودکان اغلب جراحی در نظر گرفته میشود تا از تنبلی چشم جلوگیری شود. در بزرگسالان با پتوز خفیف اما ممکن است درمان غیرجراحی کافی باشد.
- علت پتوز (عضلانی، عصبی، پیری، پس از جراحی): اگر علت عضلانی/عصبی باشد نیاز به جراحی یا درمان تخصصی دارد اما اگر اگر پیری یا پوست اضافی باشد علت پتوز باشد ممکن است بلفاروپلاستی کافی باشد.
وضعیت عمومی سلامت فرد و تمایل به عمل جراحی برای کسانی که کاندید جراحی نیستند یا تمایل ندارند درمان غیرجراحی بهترین گزینه است.
مزایا و محدودیتهای درمان افتادگی پلک
درمان پتوزچه جراحی و چه غیرجراحی، برای همه بیماران یکسان نیست، زیرا اثرگذاری آن وابسته به شدت افتادگی پلک، علت بروز، سن بیمار، و وضعیت عملکرد عضله است. بنابراین شناخت مزایا و محدودیتها، به انتخاب بهترین روش درمان کمک میکند.
مزایای درمان افتادگی پلک
درمان، چه از طریق جراحی و چه از طریق روشهای غیرجراحی، میتواند مزایای مهمی برای بیمار ایجاد کند:
- بهبود میدان دید و رفع انسداد مسیر نور: درمان افتادگی پلک با بالا آوردن لبه پلک، مسیر ورود نور را باز میکند و میدان دید بالایی را به حالت طبیعی برمیگرداند. این کار نیاز به بالا نگه داشتن ابروها و فشار اضافی بر پیشانی را از بین میبرد و دید واضحتری ایجاد میکند.
- افزایش زیبایی و جوانتر شدن ظاهر چشمها: اصلاح پتوز باعث تقارن پلکها و بازتر شدن چشمها میشود و چهره را شادابتر و جوانتر نشان میدهد. این تغییر معمولاً تأثیر مثبت قابلتوجهی بر اعتمادبهنفس فرد دارد.
- کاهش خستگی چشم و بهبود عملکرد روزانه: با رفع افتادگی، عضلات پلک و پیشانی دیگر مجبور نیستند برای باز نگه داشتن چشم بیشازحد کار کنند. بنابراین خستگی، فشار چشم و سردردهای ناشی از تلاش برای بهتر دیدن کاهش پیدا میکند.
- پیشگیری از تنبلی چشم در کودکان: در کودکان، پتوز میتواند مسیر بینایی را مسدود کرده و باعث تنبلی چشم شود. درمان بهموقع از این مشکل جلوگیری کرده و رشد طبیعی بینایی را تضمین میکند.
- ماندگاری بالای نتایج جراحی: در روشهای جراحی، با تقویت عضله یا تاندون پلک نتایج معمولاً طولانیمدت و پایدار هستند. در بسیاری از بیماران، نیاز به تکرار درمان وجود ندارد و اصلاح پلک ماندگار است.
- امکان ترکیب با بلفاروپلاستی برای نتیجه بهتر: در صورت وجود پوست یا چربی اضافی پلک، جراح میتواند همزمان بلفاروپلاستی انجام دهد. ترکیب این دو روش باعث بهبود کاملتر ظاهر چشم و افزایش تقارن میشود.
محدودیتها و خطرات
جراحی اگر توسط جراح با تجربه انجام نشود، ممکن است موجب ایجاد عدم تقارن در پلکها شود.
- احتمال عدم تقارن پلکها پس از درمان: به دلیل تفاوت در قدرت عضلات و واکنش بافتها، ممکن است بعد از درمان کمی اختلاف در ارتفاع یا شکل پلک باقی بماند. این مسئله حتی در بهترین شرایط جراحی نیز ممکن است کاملاً برطرف نشود.
- موقتی بودن اثر روشهای غیرجراحی: قطرهها و عینکهای مخصوص فقط اثر کوتاهمدت دارند و پتوز را بهصورت دائمی اصلاح نمیکنند. بنابراین بیشتر برای موارد خفیف یا افرادی که امکان جراحی ندارند مناسب هستند.
- کاهش اثربخشی در بیماریهای عصبی یا عضلانی: اگر علت افتادگی پلک مشکلات عصبی یا بیماری عضلانی باشد، نتایج درمان ممکن است محدود یا ناقص باشد. در این موارد ابتدا باید بیماری زمینهای کنترل شود.
- نیاز به دوره نقاهت و محدودیتهای بعد از عمل: بیمار پس از عمل باید مدتی از مالیدن چشم، فعالیتهای سنگین و استفاده از لنز خودداری کند. رعایت این نکات برای نتیجه بهتر ضروری است اما ممکن است برای بعضی افراد محدودکننده باشد.
- وابستگی نتیجه به مهارت جراح: جراحی پتوز بسیار ظریف و میلیمتری است و نتیجه نهایی تا حد زیادی به تجربه و دقت جراح بستگی دارد. انتخاب جراح باتجربه نقش مهمی در تقارن و طبیعی شدن پلکها دارد.
- عدم امکان رسیدن به اصلاح کامل در همه موارد: در پتوزهای شدید، آسیبهای عصبی یا ضعف شدید عضله، ممکن است اصلاح کامل امکانپذیر نباشد. هدف در این بیماران بیشتر بهبود عملکرد و ظاهر تا حد ممکن است.
نکات مهم قبل و بعد از درمان
اگر شما یا پزشکتان تصمیم به جراحی گرفتید، بهتر است نکات زیر را بدانید تا نتیجه مطلوبتر شود و عوارض کمتر گردد:
- انتخاب جراح با تجربه: جراحی پتوز بسیار ظریف است و مهارت جراح نقش اصلی در تقارن و طبیعی بودن نتیجه دارد.
- رعایت مراقبتهای بعد از جراحی: از مالیدن چشم، ورزش سنگین، شنا و استفاده از لنز تماسی تا دو هفته خودداری کنید. عینک آفتابی بیرون از منزل کمککننده است و بهتر است بدون تجویز، داروهای رقیقکننده خون مصرف نشود.
- پیگیری منظم با پزشک: ویزیتهای دورهای اهمیت دارد، مخصوصاً اگر علت افتادگی پلک منشأ عصبی یا عضلانی داشته باشد، تا روند بهبود و عملکرد پلک دقیق بررسی شود.
- در موارد خفیف، امکان انتخاب درمان غیرجراحی: اگر افتادگی روی دید اثر نداشته باشد، قطرهها یا عینک مخصوص میتوانند مفید باشند؛ البته اثر آنها معمولاً موقتی است و جایگزین قطعی جراحی نیست.
چرا ممکن است افتادگی پلک با پوست اضافه اشتباه گرفته شود؟
باید توجه کرد که همه افتادگی پلک، «پتوز» نیست. گاهی پوست اضافی و شل اطراف پلک به خصوص در افراد مسن باعث میشود پلک پایینتر به نظر برسد، اما علت آن ضعف عضله نیست. این وضعیت در اصطلاح «درماتوکالاسیس» نام دارد. در این موارد، انجام جراحی بلفاروپلاستی (حذف پوست و چربی اضافی) ممکن است کافی باشد و دیگر نیازی به تغییر ماهیچه یا تقویت آن نیست. برای جراحی بلفاروپلاستی تشخیص توسط متخصص اهمیت دارد، زیرا درمان متفاوت خواهد بود.
نتیجهگیری و توصیهها
پتوز یا افتادگی پلک مشکلی است که ممکن است هم جنبه زیبایی داشته باشد و هم تأثیر بر بینایی و کیفیت زندگی. شناخت درست این وضعیت، علت آن و گزینههای درمانی اهمیت بالایی دارد. اگر احساس میکنید پلکتان پایینتر از حالت طبیعی است، یا چشمهایتان خسته/پفآلود دائم به نظر میرسند، بهتر است یک چشمپزشک یا جراح پلاستیک چشم مراجعه کنید. به طور معمول برای پتوز خفیف و بدون مشکل دید بهترین گزینه روشهای غیرجراحی مثل قطره یا عینک تخصصی تحت نظر پزشک است اما برای پتوز جدیتر یا تأثیرگذار بر بینایی نیاز به جراحی با کمک چشمپزشک متخصص است.
اولین نفری باش که دیدگاه میذاره